Çfarë Është Kujdesi për Shëndetin Mendor i Bazuar në Evidencë?

Në vitet e fundit, bisedat rreth shëndetit mendor janë bërë më të dukshme si në komunitetin shqiptar, ashtu edhe më gjerë. Por me rritjen e ndërgjegjësimit vjen edhe një rritje e “zhurmës”, sidomos kur bëhet fjalë për terapinë. Ndonjëherë është e vështirë të dish se çfarë është me të vërtetë e dobishme dhe si të zgjedhësh terapistin dhe terapinë e duhur.

Këtu hyn në lojë koncepti i kujdesit mendor të bazuar në prova. Ai i referohet trajtimeve që janë studiuar dhe testuar në mënyrë rigoroze, dhe që janë treguar të jenë efektive përmes kërkimeve shkencore cilësore, jo thjesht përmes dëshmive personale apo trendeve virale. Kuptimi i kësaj dallese ndihmon të mbrojë njerëzit nga deklarata të pa testuara, t’i drejtojë drejt kujdesit të vërtetë dhe t’i ndihmojë komunitetet tona të ndërtojnë një bazë më të fortë njohurish për shëndetin mendor.

Çfarë do të thotë terapia “e bazuar në prova”?

Terapitë e bazuara në prova janë qasje që janë studiuar në prova klinike dhe janë treguar vazhdimisht si të dobishme për një gamë të gjerë shqetësimesh të shëndetit mendor. Këto terapi mbështeten në psikologji, neuroshkencë dhe vite të tëra rezultatet pacientësh. Ato ofrohen nga profesionistë të trajnuar jo vetëm në mënyrën se si funksionon terapia, por edhe në kur dhe si të përdoret, dhe si ta përshtatin për nevojat individuale.

Disa nga terapitë më të njohura të bazuara në prova përfshijnë: Terapinë Kognitive-Sjellore (CBT), Terapinë Dialektike-Sjellore (DBT), Terapinë e Ekspozimit, CBT-në e Fokusuara tek Trauma, Terapinë Ndërpersonale, Terapinë e Pranimit dhe Angazhimit (ACT), si edhe Terapinë e Desensibilizimit dhe Ripërpunimit përmes Lëvizjes së Syve (EMDR). Këto metoda përdoren në mbarë botën për të trajtuar probleme si ankthi, depresioni, PTSD, konfliktet në marrëdhënie dhe vështirësitë në rregullimin emocional.

Nga ana tjetër, disa trajtime bëjnë deklarata pa patur kërkime që t’i mbështesin. Këto shpesh quhen qasje pseudoshkencore. Mund të përdorin gjuhë që tingëllon shkencore, por një kërkim i shpejtë në Google Scholar shpesh tregon se ka shumë pak prova të botuara që mbështesin efektivitetin e tyre. Ndonjëherë, ato që janë botuar mbështeten kryesisht në anekdota ose studime rastesh të pakontrolluara, dhe jo në prova të kontrolluara (evidence-based), të cilat janë standardi më i lartë për të përcaktuar efektivitetin e një trajtimi.

Ndërsa historitë personale të përmirësimit mund të jenë të vlefshme, ato nuk mjaftojnë për të rekomanduar një terapi në mënyrë të gjerë ose për të garantuar sigurinë e saj. Shkenca nuk është e përsosur, por ofron një nivel përgjegjësie dhe mbrojtjeje që qasjet e patestuara nuk mund ta ofrojnë. Ashtu siç nuk do të nxirrnim një ilaç të ri në treg pa e testuar mirëf, nuk duhet të prezantojmë një terapi të re pa u siguruar se është e sigurt dhe efektive.

Zgjedhja e terapistit të duhur është e rëndësishme, po aq sa zgjedhja e llojit të duhur të terapisë.

Çfarë është terapia, dhe çfarë nuk është?

Një arsye pse pseudoshkenca duket tërheqëse është sepse ka shumë konfuzion rreth asaj se si duhet të duket terapia e vërtetë. Në veçanti në komunitetin shqiptar, terapia shpesh keqkuptohet. Disa mendojnë se është thjesht një vend për të shfryrë ose për të marrë këshilla të drejtpërdrejta. Të tjerë presin që terapia t’i “rregullojë” gjërat shpejt ose besojnë se është vetëm për njerëzit në krizë.

Por terapia nuk është dhënie këshillash. Nuk është një bisedë e vetme. Dhe nuk është një kurë për çdo dhimbje. Terapia është një marrëdhënie e strukturuar, e bazuar në besim dhe bashkëpunim. Është një hapësirë për të reflektuar mbi mendimet, ndjenjat dhe modelet e tua, dhe për të zhvilluar mënyra të reja të lidhjes me veten dhe të tjerët. Ajo funksionon përmes ritmit, jo me nxitim. Disa njerëz ndiejnë ndryshim pas pak seancash, ndërsa të tjerë kanë nevojë për punë afatgjatë. Nuk ka një afat të vetëm dhe progresi shpesh ndodh gradualisht.

Një terapist i mirë do ta përshtatë procesin sipas nevojave dhe objektivave të tua. Ai/ajo do të kontrollojë rregullisht me ty, do të shpjegojë se cilën qasje rekomandon për vështirësitë e tua dhe do të bëjë ndryshime sipas nevojës. Do të ofrojë mjete të bazuara në prova, etikë profesionale dhe hapësirë për shërim… pa turpërim apo presion.

Çfarë të pyesësh kur zgjedh terapistin

1. Pyet për qasjen dhe bazën shkencore

• “Çfarë lloj terapie praktikoni dhe çfarë kërkimesh e mbështesin?”

• “A ka prova të rastësishme të kontrolluara ose përmbledhje sistematike që tregojnë se kjo qasje është efektive për shqetësimet e mia?”

2. Pyet për udhëzimet profesionale

• “A rekomandohet kjo terapi nga organizata të mëdha profesionale si APA, CPA, NICE apo OBSH?”

• “Si përshtatet kjo metodë me udhëzimet klinike të pranuara për gjendjen time?”

3. Pyet si matin progresin

• “Si do ta dimë nëse kjo terapi po funksionon për mua?”

• “Çfarë mjetesh matjeje ose vlerësimi përdorni?”

4. Pyet për trajnimin dhe mbikëqyrjen

• “Ku dhe si jeni trajnuar për këtë terapi?”

• “A ishte trajnimi juaj i akredituar nga një organizatë ose universitet i njohur?”

• “A merrni mbikëqyrje të vazhdueshme ose zhvillim profesional për këtë metodë?”

5. Pyet për kufizimet dhe alternativat

• “Cilat janë rreziqet ose kufizimet e kësaj terapie?”

• “Nëse kjo qasje nuk funksionon, cili është hapi tjetër?”

Shenja negative në përgjigje

• Nuk e emërton terapinë ose përdor fraza të paqarta (“përzierje neuroshkencë-energji”).

• Mbështetet vetëm në tregime personale, pa studime të botuara.

• Pretendon se funksionon për gjithçka ose është më e mirë/më e shpejtë se të gjitha metodat e tjera pa prova.

• Premton sukses absolut (“100% e klientëve përmirësohen”).

• Hedh poshtë nevojën për kërkime (“Mjafton që klientët ndihen më mirë”).

• Përmend vetëm studime të kryera nga krijuesi i metodës.

• Minimizon rreziqet ose thotë se është e sigurt për të gjithë.

• Përdor shumë zhargon shkencor pa e shpjeguar qartë.

Shenja pozitive në përgjigje

• E emërton terapinë qartë (p.sh., CBT, EMDR) dhe e shpjegon thjesht.

• Mund të tregojë kërkime independente dhe të rishikuara nga ekspertë.

• E di për çfarë gjendjesh është e dobishme dhe cilat janë kufizimet e saj.

• Mat progresin me mjete të njohura.

• Shpjegon rreziqet dhe ofron opsione alternative.

• Përdor gjuhë të qartë dhe të kuptueshme.

Një terapist që praktikon kujdes të bazuar në prova do të jetë i hapur për t’iu përgjigjur këtyre pyetjeve. Nëse dikush shmang përgjigjet, jep premtime të paqarta ose të shtyn të vendosësh shpejt, duhet të jesh i kujdesshëm.

Gjithashtu, mund të kontrollosh regjistrat profesionalë për të verifikuar kredencialet e terapistit. Në shumicën e vendeve, terapistët njihen si psikologë, psikoterapistë të regjistruar, punonjës socialë ose psikiatër nga një organ liçencues ose kolegj profesional. Këto institucione vendosin standardet profesionale dhe zbatojnë një kod etik për të mbrojtur publikun.

Përshtatja kulturore ka rëndësi

Terapia është më efektive kur ndihet e rëndësishme dhe e sigurt për ty. Kjo do të thotë se edhe nëse një terapist është i trajnuar mirë, ai mund të mos jetë zgjedhja e duhur nëse nuk kupton kontekstin tënd kulturor. Për shumë shqiptarë, dinamika familjare, historitë e migrimit dhe trauma ndërbreznore luajnë një rol të madh në shëndetin mendor. Një terapist që nuk e kupton këtë mund të mos i japë vlerë ose mund t’i keqinterpretojë këto përvoja.

Kjo është arsyeja pse kujdesi i ndjeshëm ndaj kulturës ka rëndësi. Një terapist i mirë nuk do të të kërkojë të lësh pas identitetin tënd në derë. Përkundrazi, do të krijojë hapësirë për vlerat, gjuhën dhe historinë tënde si pjesë e procesit të shërimit.

Një rrugë përpara

Është e lehtë të ndihesh i mbingarkuar nga të gjitha opsionet. Por zgjedhja për të bërë terapi është një akt guximi që meriton respekt dhe qartësi. Nuk ke pse t’i besosh një metode vetëm sepse është popullore apo trend online. Dhe nuk ke pse të heshtësh nëse diçka nuk të duket e drejtë.

Kujdesi i bazuar në prova nuk do të thotë të jesh i ftohtë apo robotik. Do të thotë që terapisti yt mbështetet në metoda të testuara, të përmirësuara dhe të treguara si të dobishme, duke qenë njëkohësisht i hapur, fleksibël dhe njerëzor në qasjen e tij/saj.

Në një botë plot zhurmë, ti meriton mbështetje të bazuar në prova, të kujdesshme dhe etike. Meritoni kujdes që bazohet jo vetëm në premtime, por në dije, kërkime dhe respekt.

Shërimi është i mundur. Dhe ai fillon me njohjen e opsioneve të tua.